गुलाबाच्या फुलाने यावे -10 तथा फूल- आओ, आओ

गुलाबाच्या फुलाने यावे
दै, लोकमत मधे दि 7 नार्च 2009 रोजी प्रकाशित
लहानपणी आम्ही एक खेळ खेळत असू - “गुलाबाच्या फुलाने यावे”. मजेदार खेळ होता हा. खेळाला कितीही मुली मुलं चालत असत आणि खेळही खूप वेळ चालत असे. खेळात दोन गट असत आणि प्रत्येक गटाचा एक राजा असे. खेळाचे जिंकणे- हरणे पुष्कळअंशी राजाच्या धोरणावरच अवलंबून असे .

खेळासाठी एका मोठया मैदानात 50 ते 100 मीटर अंतरावर दोन लांब रेषा आखून प्रत्येक रेषेवर एकेका गटातील सदस्यांना बसवले जात असे. खेळाच्या नियमानुसार उडया मारत खेळातील प्रत्येक खेळाडूनी दुसर्‍या रेषेपर्यंत पोचायचे आणि ज्या गटाचे सर्व खेळाडू अगोदर दुसर्‍या रेषेवर पोहोचतील तो गट विजयी होई.

पण लांब उडया मारण्याचा संधी कोणाला हाच खरा खेळ होता. प्रत्येक गटाचा राजा आपल्या खेळाडूुना एकेका फुलाचे नाव देत असे. गुलाब, झेंडु, जाई, जुई, कमळ, मोगरा इत्यादि. ही नावे अर्थातच दुसर्‍या गटातील खेळाडूंना माहित नसायची. आता समजा माझ्या गटाने खेळायला सुरुवात करायची आहे आणि मी राजा आहे, तर मी दुसर्‍या राजाला बोलवून माझ्या गटातील एका खेळाडूची निवड करणार. दुसरा राजा माझ्या गटातील खेळाडूचे डोळे झाकून आपल्या गटातील खेळाडूना म्हणेल “गुलाबाच्या फुलाने यावे, टिचकी मारुन जावे”.

यावर दुसर्‍या गटातील ज्या खेळाडूचे नाव गुलाब असेल तो येऊन माझ्या खेळाडूला एक टिचकी मारेल आणि परत आपल्या जागी जाऊन बसेल. आता माझ्या खेळाडूनी ओळखायचे आहे की, त्याला टिचकी कोणी मारली. जर त्याला ओळखता आले तर त्याला उडी मारुन आमच्या रेषेच्या पलीकडे जाण्याचा संधी मिळेल. अशा प्रकारे माझा एक खेळाडू पुढे जाईल आणि माझ्या गटातील सर्वांना कळेल की, दुसर्‍या गटातील गुलाबाचे फूल कोण आहे.

डाव अजूनही माझ्या गटाकडेच असेल. त्यामुळे मी पुन्हा एका खेळाडूची निवड करणार आणि दुसर्‍या गटाचा राजा पुन्हा येऊन त्याचे डोळे बंद करुन म्हणेल “झेंडुच्या फुलाने यावे टिचकी मारुन जावे”. अशा प्रकारे हा खेळ पुढे जात असे. जर माझ्या खेळाडूला टिचकी मारणार्‍याचे नाव ओळखता आले नाही तर आमच्या गटाकडील डाव निघून दुसर्‍या गटाकडे जात असे आणि मग त्यांच्या खेळाडूंना उडी मारुन पुढे यायचा संधी मिळत असे.

हा खेळ कितीही वेळ चालू शकतो. जितके खेळाडू जास्त आणि दोन रेघांमधील अंतर जास्त तितका खेळ जास्त वेळ चालणार. कधी कधी आम्ही दुपारी सुरुवात करुन दिवेलागणीपर्यंत हा खेळ खेळत असू.
- 2 -
या खेळात बहुतेक वेळा माझ्या गटाचा राजा मीच होत असे आणि बहुतेक वेळा आमचाच गट जिंकत असे. यासाठी माझे एक खास धोरण होते. मी नेहमी माझ्या गटातील लहान लिंबू-टिंबू खेळाडूना जास्त वेळा निवडून त्यांना जास्त वेळा लवकर पुढे जाण्याची संधी देत असे. दुसर्‍या गटाचे राजे बहुतेक वेळा उलट धोरण ठेवत असत. ते आधी आपल्या मोठया व पक्क्या खेळाडूना पुढे काढत असत. हे खेळाडू एकेका उडीतच मोठे अंतर ओलांडीत असत. त्यामुळे खेळाच्या सुरवातीलाच चित्र असे असायचे की, माझ्या गटातील कित्येक छोटे खेळाडू रेघेच्या बाहेर निघालेले आहेत. पण अजूनही त्यांनी थोडेसेच अंतर पार केलेले आहे. दुसर्‍या गटातील मोठे खेळाडू मात्र त्यांच्या रेघेच्या बाहेर निघून खूप अंतर पुढे आलेले आहेत.

पण थोडयाच वेळात चित्र उलट होत असे. एव्हाना माझे सर्व छोटे खेळाडू दुसर्‍या रेघेपर्यंत जावून पोहोचलेले असत आणि माझ्या मोठया खेळाडूंसाठी मला कमी उडयांची आवश्यकता असे. दुसर्‍या गटात मात्र मोठे खेळाडू माझ्या रेघेच्या जवळ आलेले असत किंवा कित्येकदा रेघ ओलांडून खेळातूनच बाहेर झालेले असत पण त्यांचे छोटे खेळाडू मात्र अजूनही खूप मागे रहात आणि त्यांच्या उडया छोटया छोटया असल्यामुळे पटापट पुढे येणे शक्य होत नसे. त्याचप्रमाणे दुसर्‍या गटातील जे खेळाडू रेघ ओलांडून जात त्यांना टिचकी मारण्यासाठी बोलावता येत नसल्याने उरलेल्या खेळाडूचे गुप्त नाव लक्षात ठेवणे सोपे होत असे.

या खेळातून मी एक गोष्ट शिकले. जर एकेकच खेळाडू मोजायचा असेल तर दुसर्‍या गटातील जास्त खेळाडू आमची रेघ ओलांडून गेलेले असत. त्यामुळे ते ते खेळाडू जिंकले पण गट मात्र हरला असे चित्र तयार होई. मात्र संपूर्ण गट जिंकायच्या दृष्टीने विचार केला तर सरतेशेवटी माझाच गट जिंकत असे. कारण आमच्या गटातील लहान मुलांना आम्ही आधीच पुढे काढलेले असे.

आजही आपल्याकडे आरक्षणाच्या मुद्यावर चर्चा होते तेव्हा मला हा खेळ आठवतो. ज्यांना असे वाटते की, आपला देश आणि समाज हा एकसंध देश आणि समाजाच्या रुपाने इतर देशापेक्षा पुढे यावा, त्यांना नेहमीच आपल्या समाजातील मागे पडलेल्या लोकांचा विचार पहिल्याने करावा लागेल. मागे पडणारी मंडळी मागे राहण्याचे कारण काहीही असो, सामाजिक असो अथवा आर्थिक किंवा स्त्री-पुरुष हे लिंगभेदाचे कारण असो किंवा आदिवासी असण्याचे कारण असो किंवा शहरी-ग्रामीण अथवा दुर्गम डोंगराळ भागाचे कारण असो. कुठल्याही कारणामुळे मागे पडलेल्या सर्व लोकांना एकत्रितपणे पुढे आणण्याचे धोरण चालवणारा देशच इतर देशांच्या तुलनेत पुढे येऊ शकतो. नाहीतर सर्व जगाच्या एकषष्ठांश इतकी मोठी लोकसंख्या असूनही आपण इतर देशांच्या तुलनेत मागेच राहू.
-----------------------------------------------------------------

फूल- आओ, आओ

बचपन में हम एक खेल खेलते थे- फूल आओ आओ। वडा मजेदार खेल था और इसकी कई विशेषताएँ थीं।

खेल कुछ यों था- चाहें जितने बच्चे हों, जिस उमर के हों, सब को दलों में बाँटे लो। हर दल का एक राजा हो। यह राजा ही अपने दल की रणनीति को निर्धारित करेगा।

मैदान में दूर-दूर करीब पचास से सौ मीटर की दूरी पर दो बडी लकीरें खींच कर एक एक लकीर पर एक एक दल के सदस्यों को बैठा दिया जाता था। खेल यही था कि हर सदस्य को छलांगे लगाते हुए दूसरे दल की लकीर तक पहुँचना है, और जिस दल के सभी सदस्य दूसरे पाले में पिल जायेंगे, वही दल जीतेगा।

छलांग कौन लगा सकता है और कैसे? असल खेल यही था। हरेक दल का राजा अपने सदस्यों को एक एक फूल का नाम दे देता था- जैसे

गुलाब, कमल, गेंदा, जूही, चमेली इत्यादि। ये नामदूसरे दल के सदस्यों को नही बताये जाते थे।

अब मान लो पहले दल को खेल आरंभ करना है और मैं राजा हूँ। तो मैं अपना एक खिलाडी चुन कर दूसरे राजा को बताऊँगी। वह आकर मेरे खिलाडी की आँखे बंद करेगा और अपने दल सदस्योंसे कहेगा- “चमेली के फूल आओ, आओ, हल्की स्त्री चपत मार कर जाओ।”

इस पर दूसरे दल में जिसे चमेली फूल का नाम दिया है वह आकर मेरे खिलाडी को चपत मारेगा और वापस अपनी जगह पर बैठ जायेगा।

अब मेरे खिलाडी को पहचानना है कि उसे चपत किसने मारी- अर्थात् दूसरे दल में चमेली का फूल कौन था? यदि वह पहचान पाया तो उसे एक छलांग लगा कर अपनी लकीर से आगेआ जाना है। इस प्रकार मेरा एक खिलाडी आगे बढ गया। पारी अब भी मेरा है

इसलिये अब मैं किसी दूसरे खिलाडी का चुनाव करूँगी। दूसरे दलका राजा उसकीआँखेबंद करेगा और कहेगा- गेंदेके फूल आओ आओ, हल्की सी चपत मार कर जाओ। इस प्रकार खेल आगे चलेगा। यदि मेरा खिलाडी पहचानने में चूक कर गया कि उस किसने चपट मारी तो पाटी मेरे हाथ से निकलकर दूसरे राजा के हाथ चली जायगी। इस प्रकार उसके खिलाडियों को आगे आने का मौका मिलेगा।

खेल कितनी देर चलेगा? पालेकी जितने अधिक खिलाडी होंगे और दो लकीरें जितनी दूर होंगी- उसी हिसाब के खेल जल्दी या देर से खतम होगा।मुझे याद है कि कभी कभी हम तीन चार घंटे यही खेल खेलते थे और पूरी शाम निकल जाती।

इस खेलमें मैं अक्सर राजा की भूमिका निभाती थी और मेरा दल हमेशा जीतता था। इसकी एक खास वजह थी। मैं हमेशा अपने दल के

छोटे खिलाडियों को अधिक मौका देती और पहले उन्हीं को आगे जाने की नीति अपनाती थी। दूसरे दल के राजालोग अक्सर इससे उलटा पहले अपने बडे खिलाडियों को आगे आने का मौका देते जो लम्बी लम्बी छलांगों में बडी बडी दूरियाँ पार करते थे। इसलिये खेल की शुरुआत में चित्र यही दीखता था कि मेरे दल के कई छोटे सदस्य थोडा थोडा अंतर काट कर अब भी मेरी के आसपास ही हैं जबकी दूसरे दलके बडे सदस्य अपनी लकीर से काफी आगे निकल आये हैं।

लेकिन आधा खेल दीते बीतते बाजी पलट जाती थी। मेरे छोटे खिलाडी दूसरी लकीर के पास पहुँचे होते थे और बडे खिलाडियों को पार कराने के लिये कम मौकोंकी जरूरत होती थी जबकि दूसरे दल के बडे खिलाडी मेरी लकीर को पार कर खेल से बाहर निकल चुके होते थेलेकिन छोटे सदस्य काफी पीछे रह जाते जिन्हें जल्दी जल्दी आगे लाना संभव नही था। साथ ही दूसरे दल के जो सदस्य लकीर पार कर जाते उन्हें चपत मारने के लिये नही बुलाया जा सकता था। सो बाकी खिलाडियों के नाम याद करना आसान हो जाता था।

इस खेल से मैंने एक बात सीखी- यदि हम एक एक खिलाडी की बात करते हैं तो किसी भी समय देखा जा सकता था कि दूसरे दल के ज्यादा सदस्य लकीर पार कर चुके हैं लेकिन जब दल के जीतने की बात आती थी तब वही दल जीतता जिसने छोटोंको भी मौका देकर आगे निकलवाया हो।

आज जब मैं आरक्षण के नाम पर चलने वाली चर्चा को सुनती हूँ- खासकर विरोध को तो मुझे यह खेल याद आता है। हमें तय करना होगा कि एक देश की, एक दलकी हैसियत से हम एक साथ आगे आना चाहते हैं या नही? यदि हमें अपने देश को दूसरे देशकी तुलना में आगे

लाना है तो उनका विचार अवश्य करना होगा जो किसी भी कारण से पिछड रहे हैं- चाहे वह सामाजिक कारण हो, आर्थिक गरीबी का कारण हो, स्त्री-पुरुष भेद का कारण हो, आदिवासी होने का कारण हो या शहरी-गँवाई भेद का कारण हो। पूरे समाज के पिछडेपन को मिटाकर सबको आगे ले जानेकी नीति बनानेवाला देश ही दूसरे देशों के मुकाबले आगे निकलेगा। अन्यथा विश्व आबादी का छठवाँ हिस्सा अपने पास होते हुए भी हम पिछडे ही रह जायेंगे।

लीना मेहेंदले

E/18, बापूधाम,

चाणक्यपुरी, नई दिल्ली