मी प्रयोग शिकले 2 -- 4-6

मी प्रयोग शिकले 2- Text पूर्ण

प्रयोगांत -----

     मित्रांनो, मागे मी तुम्हांला भौतिकच्या प्रयोगशाळेतील माझ्या पहिल्या प्रयोग शिकण्याची हकीकत सांगितली. या व रसायन शास्त्राच्या प्रयोगशाळेत मी खूप गोष्टी शिकले ज्या निव्वळ पुस्तक वाचून शिकता येत नाही. कदाचित म्हणूनच थोरा मोठ्यांनी सांगून ठेवले आहे- 

    “केल्याने होत आहे रे, आधी केलेच पाहिजे.”

     मित्रांनो, पहिल्या दिवशी मी शिकले की जास्त निरिक्षणे करणे, त्यांतून सरासरी काढून मगच निष्कर्ष काढने हा प्रयोगशीलतेचा गाभा आहे. दुस-या दिवशी मी शिकले की यंत्राच्या पलिकडे जाऊन आपली स्वतःची जजमेंटपण वापरायची असते. त्याचे

     असे झाले- 

     मास्तरांनी पुन्हा एकदा आम्हाला त्याच फूटपट्टात आणि तेच ठोकळे दिले व पुन्हा एकदा ठोकळ्याची प्रत्येक कड 

मोजण्यासाठी तीन-तीन निरिक्षणे नोंदवायला सांगितली. पण आज त्यांनी दिलेल्या फूटपट्ट्यांमधे एक गंमत होती. साधारण पट्ट्यांवर एका सेंटीमिटर चे दहा भाग करुन त्यावर दहा छोट्या रेघा आखलेल्या असतात. त्यावरुन आपल्याला मिलिमिटरचे माप कळते. पण त्या दिवशी दिलेल्या पट्ट्यांमध्ये फक्त सेंमी दाखवणा-या रेघा होत्या आणि मधल्या मिलिमिटर दाखवणा-या रेघा पुसलेल्या होत्या.

     आता आली कां पंचाईत? ठोकाचीएक कड घेऊन आम्ही तिचा एक कोपरा सेंमी दर्शवणा-या एखाद्या रेघेना खेटून लावू शकत होतो पण 

     दुस-या टोकाचे कांय करायचे? तो दोन रेघांच्या मध्येच कुठेतरी असायचा, ---- तो सात आणि आठ सेंमी दर्शवणा-या दोन रेघांच्या मधे असेल तर निरीक्षणं काय नोंदवायचे सात की आठ? 

     मग मास्तरांनी आपल्या eye estimate चे महत्व सांगितले. सात आणि आठ सेंमी च्या दोन कुणांच्या मधे 

साधारण कुठेसा तो कोपरा आहे ? त्यावर तुमच्या अंदाजाने लिहा. ३ सेंत्र, किंवा ४ किंवा , ७सेंमी, मग आम्ही निरिक्षण हीच असा उत्तर लिहिला.

निरिक्षण संख्या

डाव्या कोप-याचे िरिक्षण

उजव्या कोप-याचे निरिक्षण

लांबी सेंमी

पहिले

---

एकूण

पहिले

---

एकूण

१

२

.०

२.०

६

.३

८.३

६.३

२

६

.०

६.०

१२

.४

१२.४

६.४

३

३

.०

३.०

९

.२

९.२

६.२

४

७

.०

७.०

१३

.४

१३.४

६.४

सरासरी लांबी = ६.३ सेंत्री

     अशा रितीने आम्ही शिकलो की जर यंत्र कमी पडत असेल तर आपल्या ज्ञानेद्रियांच्या सहाय्याने आपण निरिक्षण नोंदवायचे. त्यात आमची चूक राहिल पण न नोंदवण्यापेक्षा ते बरे. तसेच दोन लोकांना तेच निरिक्षण वेगळे वाटेल.

  

     ज्याला मी .३ नोंदवले, त्याला कुणी .४ सेंमी. पण नोंदवू शकेल मात्र .३ आणि .८ सेमी इतका फरक येणार नाही.

     मोठेपणी मात्र या धड्याचा खूप फायदा झाला. मला कळले की जी खूणगांठ यंत्राच्या बाबतीत होती, तीच प्रशासनांच्या नियंत्रणांच्या बाबतीतही खरी होती.दोन नियंत्रांच्या मधे कांही तरी मोकळी जागा असते- तिथे आपण आपले “जजमेंट” वापरायचे असते. तेवढ्या छोट्या भागापुरते ते सब्जेक्टिव्ह असेल- म्हणजे एकाला एक वाटेल तर दुस-याला थोडेसे वेगळे वाटेल. पण ते करण्याचे आणि नमूद करायचे आणि त्या आधारे पुढे जायचे. ---- नाही म्हणून सर्वस्वी 

     सोडून नाही द्यायचे. 

     तसेच एखादा निर्णय घेतांना त्यात सब्जेक्टिव्ह किती आणि ऑब्जेक्टिव्ह किती असून चालेल?फूटपट्टीच्या प्रत्येक निरीक्षणांत ६ सेमी हे नक्की होते- फक्त वरचा थोडासा भआग .३ का .४ का .२ एवढाच प्रश्न होता. आपल्या बघण्यांतही सुमारे ९५ टक्के ऑब्जेक्टिव्ह राहिला 

पाहिजेतर सर्वांना समतेने व समतोलाने न्याय मिळेल. त्याच बरोबर चार-पाच टक्के सब्जेक्टिव्ह रहाणे पण आवश्यक असते नाही तर आपल्यांत आणि यंत्रांत कांय फरक राहिल?

मी प्रयोग शिकले- 1 Text पूर्ण

मी “प्रयोग” शिकले

     मला नववीत असतानाचा तो दिवस अजून आठवतो. प्रयोगशाळेत जाण्याचा पहिला दिवस! भौतिक शास्त्राचा प्रयोग होता- बारा टेबलं मांडलेली होती. प्रत्येकावर एक एक जाड फूटपट्टी व एक चौकोनी ठोकला तसेच दोन- तीन कागद व पेन्सिली ठेवल्या होत्या. आम्ही सर्वजण आपापल्या टेबलाजवळ टेबलाकडे पाठ फिरवून मास्तरांकडे तोंड करुन उभे होते. त्यांच्या पण एका हातात तसाच होक्का व दुस-या हातात फुटपट्टी होती. 

     मास्तरांनी हात उंच करुन होक्का दाखवला. - म्हणाले “आपल्याला आजच्या प्रयोगात या होकल्याच्या कडेची लांबी मोजायची आहे. पाहू या तुमचा 

    पैकी कोण सर्वात आधी मोजून सांगू शकतो ते! हे एकाच सर्व मुलं झर्रकत बद्धली आणि फूटपट्टीच्या “शून्य” या मोठ्या रेघेवर ठोकल्याची एक कड लावून

धरली. मग या कोडेच शेवटच होक जिथे आलं , तिथले फूटपट्टीचे माप वाचले. ६.३इंच हे माझ उत्तर होत. सर्व ठोकले बहुतेक सारख्याच मापाचे होते पण   कुणी उत्तर सांगितल ६.२ इंच तर कुणी मापल ६.४ ते मास्तरांना सांगायला सर्वांनी एकच गलका केला. 

     मास्तरांनी सर्वांना गप्प अस खुणावल. मग म्हणाले- “आत्ता 

     तुम्हीं फक्त आपापल्या कडेची त्यांनी लांबी मोजली. पण हा याला प्रयोग नाही म्हणत. त्यामुळे तुम्ही काढलेलं उत्तर हे प्रयोगांनी सिद्ध झालेलं उत्तर नाही. 

     “प्रयोगांनी सिद्ध उत्तर मिळण्यासाठी काम करावं? लागेल? 

     एका एवजी अनेक निरिक्षणं आणि निरिक्षणांत फरक होणारी कारणं या दोघांच विनेजन आणि समन्वय करता यायला हवा. अनेक निरिक्षणं कशासाठी - तर दोन कारणांनी उत्तर फरक होऊ शकतो म्हणून. एक म्हणजे ----- बाजू आणि सहा कडा आहेत. त्या --- लांबी थोडी फार कमी-जास्त असू शकते. म्हणून आपण प्रत्येक कड 

मोजण्याची आहे. कुठलीतरी एक भेजा आणि सांगा

     मास्तरांना उत्तर असं चालणार नाही. दुसरं असं की अगदी एक कड मोजतांना सुद्धा फरक पडेल. फूटपट्टीवरच्या इंचाच्या रेघाआखण्यांत छोटीशी चूक झाली आहेत. म्हणूनच एक कड मोजतांना देखील तिचा डावा कोपरा “शून्याच्या रेघेवर” अस नाही करायच. कधी तो कोपरा “चार” या रेघेवर कधी “सात” तर कधी “एक” --- आलटून पालटून ठेवायच. मग उजवी बाजू कुठल्या रेघेवर आली ते नोंदवायच- मग उजवीकडील नोंद उजा डावीकडील नोंद गणित करुन त्या कडेची लांबी नोंदवायची या प्रकारे किमान तीन वेळा निरिक्षणं

     व नोंदी घेतल त्या कडेची सरासरी नोंदी काढायची. मग या ठोकल्याच्या इतर बाजूंचीलांबी सुद्धा याच प्राकारे तीन तीन निरिक्षणं नोंदवून सरासरीने काढायची मग त्या सर्व सहा कडांची सरासरी लांबी काडायची. तसेच 

आपल्या प्रयोगाची निरिक्षणं नोंदवतांना आधी त्या कागदावर तुमचं नांव, तुमच्या टेबलाचा क्रमांक, आपली तारीख व वेळ आणि मास्तरांच म्हणजे माझं नांव नोंदवायच.

     “हि सर्व शिस्तलक्षांत आली कां?”

     आम्ही हे ऐकून फारच वैतागून गेलो. पण मास्तरांनी सोडल नाही.सगळ्यांना प्रत्येक कडेची पाच-पाच 

     अशी तीस निरिक्षणं नोंदवायला लावलीच. मग हसत म्हणाले “आजाची फूटपट्टी ही इंच वाली फूटपट्टी होती. उद्या सेंटीमीटरची पट्टी घेऊन प्रयोग करतांना दूसरी गंमत सांगणार आहे.”

     गंमत हा शब्द ऐकल्यावर आमचा बैलग पळून गेलो आणि आम्ही पुढच्या प्रयोगाची वाट पहात , तोच विचार मनांत घेऊन घरी गेलो. (ती गंमत ती तुम्हाला नंतर कधीतरी सांगेन.)

     मुलांनो, आपला देश प्रयोग आणि शोध (दिर्सच) या क्षेत्रांत खूप मागे पडलेला आहे कारण

     प्रयोग करण्यासाठी जो पद्धतशीरपणा आमच्या मास्तरांनी पहिल्याच दिवशी शिकवला होता.तसा आज कुणीच शिकत नाही. दस-बीस-तीस निरिक्षणं घेणं हे त्यांना नको असत. एका निरिक्षणाने काढलेलं उत्तर आणि प्रयोगांनी सिद्ध झालेलं उत्तर याच्यातलं फरक त्यांना समजून येत नाही. ही परिस्थिती अभ्यासाने आणि प्रयोग शील तेनेच बदलता येईल.

मी प्रयोग शिकले 1 -- 1-4